Thị trường thực phẩm chức năng (TPCN) hiện đang đối mặt với nhiều vấn đề nghiêm trọng liên quan đến chất lượng và an toàn. Sự phát triển nhanh chóng của thị trường này đã dẫn đến nguy cơ tiềm ẩn từ hàng loạt sản phẩm kém chất lượng, giả mạo, không rõ nguồn gốc. Các cơ quan bảo vệ pháp luật đã và đang tích cực làm rõ những vấn đề này, cho thấy ‘bóng tối’ tồn tại ở thị trường TPCN.

Thống kê từ Cục An toàn thực phẩm (Bộ Y tế) cho thấy, từ đầu năm đến nay, các đơn vị đã xử lý hơn 34.000 vụ vi phạm, bao gồm hơn 8.200 vụ buôn bán hàng cấm, hơn 25.100 vụ gian lận thương mại và hơn 1.100 vụ hàng giả quy mô lớn có liên quan đến mặt hàng TPCN. Gần đây, Cơ quan CSĐT Bộ Công an đã xác định được 12 sản phẩm thực phẩm, dinh dưỡng (sữa dạng bột), có chỉ tiêu chất lượng các chất chính chỉ đạt dưới 70% so với mức công bố, được xác định là hàng giả (về chất lượng).

Nhiều sản phẩm được quảng bá rầm rộ với công dụng được ‘thần thánh hóa’ như điều trị ung thư, tăng chiều cao, giảm cân cấp tốc… nhưng qua kết quả kiểm định thì thành phần không hề tương xứng với công bố trước đó. Một số tổ chức, cá nhân còn lợi dụng danh tiếng của người nổi tiếng, KOL, nghệ sĩ để quảng bá sản phẩm sai lệch, biến TPCN thành ‘thuốc chữa bệnh’ mà dường như quên mất rằng, chất lượng thực sự vẫn còn đang bỏ ngỏ sau tờ giấy kiểm định.

Câu hỏi đặt ra là vì sao TPCN giả vẫn còn đất sống dù có không ít biện pháp quản lý? Nguyên nhân đầu tiên xuất phát từ lợi nhuận khổng lồ mà ngành hàng này mang lại. Chỉ cần vài chục nghìn đồng để sản xuất ra một sản phẩm giả, nhưng có thể bán với giá từ vài trăm nghìn đến cả triệu đồng. Sự chênh lệch lợi nhuận quá lớn cùng với chế tài xử lý chưa đủ sức răn đe đã khiến nhiều đối tượng bất chấp pháp luật, trục lợi trên sức khỏe cộng đồng.

Bên cạnh đó, một trong những nguyên nhân cốt lõi chính là những kẽ hở trong khung pháp lý hiện hành. Thực tế, khung pháp lý hiện nay cho phép tổ chức, cá nhân được phép tự công bố sản phẩm TPCN trước khi đưa ra thị trường. Đây được xem là ‘lỗ hổng lớn’ khi cho phép hàng loạt sản phẩm trôi nổi dễ dàng xuất hiện trên thị trường với hình thức hợp pháp, nhưng chất lượng chưa được kiểm chứng.

Ông Vũ Văn Trung, Phó Chủ tịch Hội Bảo vệ người tiêu dùng Việt Nam, thông tin: ‘Người tiêu dùng phản ánh rất nhiều về các sản phẩm TPCN quảng cáo sai sự thật, công dụng phóng đại, thậm chí ảnh hưởng đến sức khỏe mà khi khiếu nại không tìm được ai chịu trách nhiệm. Nguyên nhân sâu xa là do cơ chế tự công bố đã tạo điều kiện để nhiều doanh nghiệp làm ăn chụp giật đưa hàng ra thị trường mà không bị kiểm soát về chất lượng thật sự’.

Các nền tảng thương mại điện tử, mạng xã hội chưa buộc trách nhiệm xác thực nguồn gốc, dẫn đến người tiêu dùng như lạc giữa ‘ma trận’ quảng cáo. Vụ việc ‘sữa giả’ Hofumil Gold Plus, Hapomil lọt vào các cơ sở y tế lớn là một minh chứng. Điều này cho thấy ngay cả hệ thống y tế, bệnh viện – nơi đáng tin tưởng nhất cũng có thể là nơi hàng giả xâm nhập, gây hậu quả nghiêm trọng về sức khỏe và lòng tin.

Thêm vào đó, cơ chế phối hợp giữa các cơ quan liên ngành như Bộ Y tế, Bộ Công Thương, Bộ Khoa học và Công nghệ trong việc kiểm soát nội dung quảng cáo, nguồn gốc sản phẩm và xử lý vi phạm vẫn chưa đồng bộ. Điều này dẫn đến nhiều sản phẩm kém chất lượng thoát khỏi vòng kiểm soát.

Là thành phần quan trọng trong việc xử lý vấn đề, Luật sư Bùi Quang Thu, Đoàn Luật sư Hà Nội, nhìn nhận: ngoài việc ‘bịt’ kẽ hở pháp lý hiện hành, cần xem xét một cách nghiêm túc trách nhiệm người đứng đầu bộ ngành, chính quyền cơ sở (chịu trách nhiệm về quản lý sản phẩm, an toàn thực phẩm). Làm chặt, làm nghiêm, làm quyết liệt và minh bạch trong xử lý cán bộ có liên quan, cán bộ chịu trách nhiệm là cách tốt nhất để bảo vệ sức khỏe, quyền, lợi ích hợp pháp của người tiêu dùng.

Trước thực trạng trên, Bộ Y tế đang hoàn thiện dự thảo sửa đổi Nghị định 15/2018/NĐ-CP với hàng loạt điểm mới có tính đột phá. Trong đó, điểm đáng chú ý nhất là chuyển từ ‘tự công bố sản phẩm’ sang ‘đăng ký bản công bố’ với cơ quan Nhà nước có thẩm quyền. Điều này có nghĩa là trước khi đưa sản phẩm ra thị trường, doanh nghiệp phải cung cấp bằng chứng khoa học về độ an toàn, công dụng và thành phần.

Dự thảo cũng đề xuất tăng mức xử phạt vi phạm hành chính gấp 1,2 – 2 lần hiện hành, đồng thời mở rộng các hành vi có thể bị truy cứu trách nhiệm hình sự nếu gây hậu quả nghiêm trọng đến sức khỏe người dùng. Đặc biệt, các hành vi quảng cáo sai sự thật, lợi dụng uy tín cá nhân để lừa người tiêu dùng cũng sẽ được đưa vào nhóm vi phạm nghiêm trọng cần xử lý nghiêm.

Cùng với đó, cơ quan chức năng cần tăng cường hậu kiểm định kỳ. Các hệ thống truy xuất nguồn gốc như iTrace247, truyxuat.gov.vn cần được phổ biến rộng rãi, buộc doanh nghiệp minh bạch thông tin sản phẩm và quá trình lưu thông.

Ngoài ra, cần rà soát, sửa đổi Luật Quảng cáo và Luật Bảo vệ người tiêu dùng để gắn trách nhiệm pháp lý đối với các nền tảng thương mại điện tử, KOL và người nổi tiếng. Khi người nổi tiếng tiếp tay quảng cáo hàng giả, cần có chế tài mạnh, không chỉ dừng lại ở mức phạt tiền mà nên áp dụng hình thức tạm đình chỉ việc quảng cáo hoặc buộc công khai xin lỗi.

Một điểm đáng chú ý khác là đề xuất sửa đổi cũng nhằm làm rõ và phân biệt rạch ròi giữa các nhóm thực phẩm thông thường với nhóm thực phẩm bổ sung có tính đặc thù và ảnh hưởng trực tiếp đến sức khỏe người tiêu dùng. Người dân cần biết phân biệt rõ thực phẩm chức năng và thuốc chữa bệnh, không tin vào quảng cáo ‘giật gân’ và cần kiểm tra kỹ nguồn gốc sản phẩm qua tem truy xuất, mã QR và giấy công bố. Mỗi người tiêu dùng chính là ‘thanh tra tại chỗ’ góp phần làm sạch thị trường.

Bộ Y tế đề xuất bỏ thủ tục tự công bố đối với thực phẩm chức năng và sản phẩm dinh dưỡng cho trẻ em

Bộ Y tế đang đề xuất bỏ thủ tục tự công bố đối với thực phẩm chức năng và sản phẩm dinh dưỡng cho trẻ em sau hàng loạt vụ hàng giả quy mô lớn được phát hiện. Mục đích của việc này là để lấp ‘lỗ hổng quản lý’ và tăng cường kiểm soát chất lượng sản phẩm trên thị trường.

Trong thời gian qua, đã xảy ra nhiều vụ việc liên quan đến thực phẩm chức năng giả, sữa bột giả, thực phẩm bảo vệ sức khỏe giả với quy mô lớn, gây bức xúc dư luận. Theo Bộ Y tế, Nghị định số 15/2018/NĐ-CP đã thiết lập cơ chế pháp lý linh hoạt, đặc biệt là cơ chế hậu kiểm, quản lý rủi ro, đơn giản và cắt giảm hàng loạt thủ tục hành chính. Tuy nhiên, vẫn còn những bất cập, hạn chế, đặc biệt là các quy định liên quan đến tự công bố, đăng ký bản công bố và quảng cáo thực phẩm.

Dự thảo Nghị quyết quy định 2 cơ chế quản lý thực phẩm là công bố tiêu chuẩn áp dụng (tự công bố) và đăng ký bản công bố sản phẩm thực phẩm. Đối với thực phẩm đã qua chế biến bao gói sẵn, phụ gia thực phẩm và chất hỗ trợ chế biến thực phẩm và dụng cụ, vật liệu bao gói chứa đựng thực phẩm không có quy chuẩn kỹ thuật quốc gia hoặc có quy chuẩn quốc gia nhưng không có chỉ tiêu chất lượng và vi chất dinh dưỡng thì được tự công bố.

Tuy nhiên, đối với thực phẩm bảo vệ sức khỏe, thực phẩm dinh dưỡng y học, thực phẩm dùng cho chế độ ăn đặc biệt, thực phẩm bổ sung và sản phẩm dinh dưỡng dùng cho trẻ đến 36 tháng tuổi thì thực hiện thủ tục đăng ký bản công bố sản phẩm thực phẩm. Điều này nhằm tránh trường hợp doanh nghiệp tự xác định, xếp nhóm sản phẩm và áp dụng thủ tục công bố không đúng tiêu chí, tính chất của sản phẩm.

Hồ sơ đăng ký bản công bố thực phẩm chức năng yêu cầu các giấy tờ như phiếu kết quả kiểm nghiệm sản phẩm, Giấy chứng nhận cơ sở đủ điều kiện an toàn thực phẩm đạt yêu cầu Thực hành sản xuất tốt (GMP) hoặc chứng nhận tương đương. Ngoài ra, còn có báo cáo quá trình nghiên cứu, phát triển sản phẩm, tài liệu về tiêu chuẩn chất lượng và an toàn, tài liệu về quy trình sản xuất, báo cáo kết quả nghiên cứu độ ổn định của sản phẩm… Bộ Y tế đề xuất áp dụng thời hạn của Nghị quyết là 1/3/2027 hoặc đến khi Luật An toàn thực phẩm sửa đổi có hiệu lực tùy thuộc điều kiện nào đến trước.

Việc đề xuất bỏ thủ tục tự công bố đối với thực phẩm chức năng và sản phẩm dinh dưỡng cho trẻ em nhằm tăng cường kiểm soát chất lượng sản phẩm trên thị trường và bảo vệ sức khỏe người tiêu dùng, đặc biệt là trẻ em.

Hiện tại, vẫn chưa có thông tin chính thức về việc liệu đề xuất này có được chấp thuận hay không. Tuy nhiên, việc tăng cường quản lý và kiểm soát chất lượng sản phẩm thực phẩm chức năng và sản phẩm dinh dưỡng cho trẻ em là cần thiết để đảm bảo an toàn cho người tiêu dùng.