Cuộc hành trình tìm kiếm các hố chôn tập thể trong chiến tranh Việt Nam của một người đàn ông Việt Nam, kiến trúc sư Nguyễn Xuân Thắng, đã trở thành một nguồn cảm hứng lớn trong việc tìm kiếm và xác định vị trí của hàng nghìn liệt sĩ. Ông Thắng đã sưu tầm hàng chục nghìn không ảnh và bản đồ, tập trung vào tìm kiếm các hố chôn tập thể vốn xuất hiện sau những giao tranh của đôi bên.
Một sự kiện quan trọng đã đánh dấu bước ngoặt trong công việc của ông Thắng. Vào ngày 3/10/2016, một người Mỹ tên Bob Connor đã để lại bình luận trên bức không ảnh sân bay Biên Hòa, Đồng Nai, mà ông Thắng đã đăng lên web ảnh 10 năm trước. Bức ảnh này đã giúp ông Thắng liên hệ với Bob Connor, người từng là thượng sĩ và làm nhiệm vụ bảo vệ sân bay Biên Hòa. Qua trao đổi email, Bob Connor và chỉ huy bay, đại úy Martin E. Strones, người có mặt trong ngày 2 và 3/1/1968, khi chôn các chiến sĩ phía Việt Nam, đã cung cấp thông tin quan trọng về vị trí của các hố chôn.
Các thông tin này đã được gửi đến đại tá Mai Xuân Chiến, Phó chính ủy Bộ chỉ huy quân sự tỉnh Đồng Nai. Tiếp tục những email qua lại, Bob và Martin cho biết sẽ sớm sang Việt Nam để trực tiếp chỉ các hố chôn. Chưa đầy nửa năm sau, hai ông có mặt ở Biên Hòa và đúng vị trí Bob để lại bình luận trên bức không ảnh, ngày 17/4/2017, lực lượng tìm kiếm đã tìm thấy hố chôn tập thể 150 chiến sĩ Tiểu đoàn 1, Tiểu đoàn 2 thuộc Trung regiment 4, Sư đoàn 5 và Đại đội đặc công Biên Hòa hy sinh trong chiến dịch Tết Mậu Thân 1968.
Quá trình xử lý không ảnh cần kết hợp cả kỹ thuật, công nghệ, kiến thức lịch sử và lời kể nhân chứng. Nếu địa hình thay đổi nhiều, ông Thắng chồng ảnh qua từng giai đoạn để khoanh vùng vị trí hố chôn. Với nhân chứng, càng nhiều nguồn càng tốt để bổ sung những sai lệch qua thời gian. Đến nay, có khoảng 600 liệt sĩ ở nhiều hố chôn tập thể khắp các chiến trường được tìm thấy từ dữ liệu của ông và bạn bè cung cấp. Tuy nhiên, theo ông, so với số hồ sơ đang thu thập, số mộ được tìm thấy chỉ tương ứng 20-30%, “con số quá ít và nhiều day dứt”.
Đại tá Mai Xuân Chiến, người gắn bó với ông Thắng từ sự kiện sân bay Biên Hòa và nhiều cuộc tìm kiếm khác cho đến khi về hưu, cho rằng ngay cả người trong ngành “không phải ai cũng làm được như Thắng”. Là một công dân bình thường nhưng sẵn sàng bỏ công việc, tiền bạc, gác lại chuyện gia đình để lên đường bất cứ lúc nào có manh mối. Ông Thắng và cộng sự đã giúp mở ra hướng đi mới trong tìm kiếm mộ liệt sĩ. Đó là kết hợp giữa dữ liệu Mỹ – Việt, tiếp nhận thông tin từ nhân chứng là những cựu binh bên kia chiến tuyến và tính chính xác, khoa học của không ảnh lịch sử.
Tìm hiểu thêm về công việc của kiến trúc sư Nguyễn Xuân Thắng và các nỗ lực tìm kiếm mộ liệt sĩ tại Việt Nam.
